Exploseum. Przemysłowy pomnik i świadek historii

Exploseum to niezwykły oddział Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy, mieszczący się na terenie dawnej fabryki zbrojeniowej DAG Fabrik z czasów II wojny światowej. Kompleks ukryty w lasach pod Bydgoszczą składa się z kilkunastu kilometrów korytarzy, hal i bunkrów, w których Niemcy prowadzili produkcję materiałów wybuchowych. Dziś przestrzeń ta została zaadaptowana na nowoczesną ekspozycję muzealną, ukazującą zarówno historię zakładów, jak i dramat losów ludzi zmuszanych do pracy w fabryce.

Historia Exploseum

Historia miejsca sięga okresu okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej. W latach 1939–1945 koncern DAG rozbudował tu rozległy kompleks produkcji nitrogliceryny i materiałów wybuchowych, z przeznaczeniem dla III Rzeszy. Kompleks ten wtopiono w otoczenie lasów i terenów przemysłowych, używając maskujących nasypów ziemnych i malując elewacje budynków w khaki lub zielenie, by uniknąć wykrycia. W strukturze zakładów zastosowano precyzyjne rozwiązania bezpieczeństwa: ściany wydmuchowe (drewniano-szklane konstrukcje, mające kierować falę wybuchową ku górze), tunele ewakuacyjne o załamanej linii, a także rozmieszczenie budynków na różnych poziomach terenu, by zapobiec efektowi domina w przypadku eksplozji. Technologia produkcji rozdzielono na dwa bliźniacze ciągi, co miało zapewnić redundancję – jeśli jeden ciąg uległ uszkodzeniu, drugi mógł funkcjonować dalej. 

Po wojnie wiele urządzeń technicznych zostało zdemontowanych przez Armię Czerwoną. W latach 50. część terenu została przekształcona w zakład chemiczny, a inne fragmenty popadły w ruinę. Decyzja o utworzeniu muzeum zapadła dopiero w 2008 roku. Projekt adaptacji został dofinansowany ze środków Unii Europejskiej. Exploseum zostało otwarte w 2011 roku. Obecnie jest jednym z głównych punktów Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH). 

Co można zobaczyć wewnątrz – ekspozycja „Exploseum”

Stała wystawa w Exploseum – nazwana po prostu Exploseum – poprowadzona jest trasą o długości około 2 kilometrów, która przebiega przez wolnostojące budynki produkcyjne oraz podziemne tunele łączące je. Trasa obejmuje osiem adaptowanych budynków dawnej strefy NGL (produkcji nitrogliceryny). Wnętrza zachowują w dużej mierze stan autentyczny: betonowe konstrukcje, żelbetonowe ściany, tunele i korytarze technologiczne służą dziś jako przestrzeń narracyjna dla historii zakładów i ludzi, którzy tu pracowali. 

Ekspozycja dzieli się na kilka kluczowych wątków. Pierwszy segment przybliża sylwetkę Alfreda Nobla – założyciela firmy DAG – oraz rozwój koncernu Dynamit-Aktien Gesellschaft, jego ekspansję i transformacje pod rządami nazistów. Dalej zwiedzający przechodzą do części poświęconej fabryce DAG Bromberg – funkcji poszczególnych budynków, produkcji, technologii i znaczeniu zakładu dla przemysłu militarnego. Znajdują się tam oryginalne dokumenty DAG, eksponaty odzyskane w pracach archeologicznych („exponaty” z DAG), a także plany, fotografie i modele techniczne. 

Sekcje wystawy obejmują również historię uzbrojenia – od dawnych form broni białej, przez broń palną i materiały wybuchowe, aż po zagadnienia broni ABC (atomowej, biologicznej, chemicznej). Segment „Historia materiałów wybuchowych” śledzi rozwój technologii: proch czarny, nitrogliceryna, nitroceluloza, heksogen i oktogen. 

Jedna z silniejszych części ekspozycji poświęcona jest pracy przymusowej w III Rzeszy. Wyeksponowano dokumenty kar pracowniczych, fotografie łapanek w Bydgoszczy, mandaty za używanie języka polskiego czy reprodukcje akt represji. W tej narracji ukazana zostaje również działalność Armii Krajowej w zakładach DAG: sabotaże, działania wywiadowcze i opór bydgoszczan. Wystawa opisuje postaci konspiracyjne, takich jak „Leszek Biały” (ps. „Jakub”, „Radius”) – kierownik łączności AK w regionie. Ostatni wątek dotyczy Armii Czerwonej – kwestii wkładu w pokonanie Niemiec, ale też kontrowersji związanych z sowiecką obecnością i zbrodniami popełnionymi wobec Polaków. Wystawa podejmuje temat propagandy czy fotografii sowieckiej, zestawiając ją z dokumentacją niechcianych działań. 

Trasa zwiedzania prowadzi przez różnorodne warunki – zarówno jasne hale produkcyjne, jak i ciemne tunele podziemne, gdzie panuje wyższa wilgotność i chłód. Wnętrza pozostawiono w stanie surowym, co dodaje autentycznego charakteru i pozwala poczuć surowość miejsca.

Wskazówki dla rodziców i nauczycieli

Exploseum to miejsce wymagające – trasa jest długa, prowadzi przez podziemne korytarze, schody i miejsca o ograniczonej przestrzeni. Dzieci poniżej 6 roku życia nie są wpuszczane. Z uwagi na warunki – chłód, wilgoć – zaleca się odpowiedni ubiór i obuwie. Ze względu na miejsca niebezpieczne, zwiedzanie ograniczone jest do tras wyznaczonych – poruszanie się poza ścieżkami czy poza godzinami muzealnymi jest zabronione. 

Dla nauczycieli Exploseum oferuje bogate tło do lekcji historii XX wieku, opowieści o okupacji, przymusowej pracy i oporze. Możliwość dotykania obiektów i spacerowania po autentycznych przestrzeniach przemysłowych daje uczniom doświadczenie niemal immersyjne – nie tylko oglądanie w gablotach, ale wejście w system zakładów. Dla rodziców warto podkreślić, że wizyta może być inspiracją do rozmów o historii lokalnej, moralnych dylematach wojny i sile pamięci.

Gry terenowe i warsztaty

Na terenie Exploseum Muzeum organizuje dla grup szkolnych z wszystkich grup wiekowych Warsztaty garncarsko-rzeźbiarskie. W czasie zajęć uczestnicy wykonają naczynie, używając w tym celu starożytnych metod. Ponadto organizowane są gry terenowe:

Dla klas I-III - Gra terenowa: Agenci: Zwiedzanie obiektu połączone z zadaniami dla uczestników, którzy przeniosą się do 1943 roku i zamienią w tajnych agentów. Ich zadaniem będzie odzyskanie i zniszczenie planu nowej broni ukrytego w DAG Fabrik.  

Dla klas IV-VI - Gra terenowa: Partyzanci. Zwiedzanie obiektu połączone z zadaniami dla uczestników, którzy wcielą się w lokalny ruch oporu, zbierający informacje o fabryce amunicji. Akcja gry dzieje się w 1944 roku. 

Dla klas VII-VIII - Gra terenowa: Alianci. Zwiedzanie obiektu połączone z zadaniami dla uczestników, którzy wcielą się w więzionych aliantów, przymusowo pracujących w fabryce. Ich celem jest ucieczka i przedostanie się do swoich wojsk. Czy ich plan ma szansę na powodzenie?

Zwiedzanie Exploseum to żywa lekcja historii, uczniowie mogą poznać realia okupacji, zobaczyć oryginalne wnętrza i dowiedzieć się, jak wojna wpływała na życie mieszkańców regionu. To miejsce łączy opowieść o trudnej przeszłości z refleksją nad odpowiedzialnością i pamięcią historyczną.

Exploseum jest jednym z dziewięciu oddziałów Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, obok Gmachu głównego, Apteki pod Łabędziem, Muzeum Historii Bydgoszczy – Spichrzy nad Brdą, Zbiorów Archeologicznych, Europejskiego Centrum Pieniądza, Centrum Edukacji Muzealnej, Galerii Sztuki Nowoczesnej oraz Domu Leona Wyczółkowskiego.

Galeria zdjęć

Zdjęcia: Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszcz

Informacje organizacyjne dla wycieczek szkolnych:

Aktualizacja 06.10.2025

* ceny i godziny otwarcia aktualne na dzień aktualizacji artykułu. Mogą się różnić od rzeczywistych. Przed przyjazdem do lokalizacji zalecamy sprawdzenie tych danych na stronach internetowych obiektu.

Sprawdź na mapie jak dojechać do Muzeum Historii Bydgoszczy. Exploseum: