Przez wieki w Ratuszu, tym najbardziej znanym i reprezentacyjnym świeckim gmachu Torunia, koncentrował się handel oraz życie publiczne i polityczne miasta.

Ratusz był głównym ośrodkiem sądowym i siedzibą rady miejskiej. Podejmowano tu władców: wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego a także królów Polski, którym wówczas gmach ten służył za czasową rezydencję, stąd jedna z sal pierwszego piętra nosi nazwę Królewskiej. To właśnie w niej zmarł król Jan Olbracht (1501 r.). W Ratuszu miały miejsce także inne ważne wydarzenia historyczne: w 1454 r. wysłannicy króla polskiego odebrali przysięgę wierności od przedstawicieli stanów ziem pruskich, a w 1645 r., z inicjatywy króla Władysława IV, odbyła się „braterska rozmowa" pomiędzy katolikami i protestantami (Colloquium Charitativum). Obradowały tu sejmiki pruskie, a nawet sejmy polskie w latach 1520, 1576 i 1626 oraz sądy ziemskie chełmińskie. 

Obecny kształt Ratusza Staromiejskiego jest wynikiem stopniowej ewolucji zabudowy śródrynkowej. W roku 1259 powstał dom kupiecki (od strony zachodniej), a w 1274 równolegle do domu kupieckiego zbudowano ławy chlebowe (od strony wschodniej). W narożniku południowo-wschodnim powstała wieża (o połowę niższa od obecnej), połączona z budynkiem i ze ścianą parawanową, łączącą ją z kolei z domem kupieckim. Za ścianą usytuowano właściwy ratusz – siedzibę rady. Następnie od północy powstał dom, a raczej zapewniający jawność rozpraw, podcień sądowy, a przy północno-zachodnim narożniku, budynek wagi. W 1343 r. obudowano istniejące gmachy od zewnątrz budami kramarskimi, następnie podwyższono wieżę, zaopatrzoną w jedyny wówczas zegar w mieście. 

W 1391 r. rozpoczęto prace przy budowie nowego ratusza, usankcjonowane przywilejem budowlanym z 1393 r., wystawionym przez wielkiego mistrza Konrada Wallenroda. Wyburzono stare zabudowania z wyjątkiem wieży, by stworzyć w ich miejscu gmach na planie czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem, łączący w jednolitej architektonicznie formie dotychczasowe, różnorodne funkcje. W piwnicach składowano wina, ale przede wszystkim raczono się winem i piwem; parter służył kupcom bogatym (hale w skrzydle wschodnim i zachodnim) i uboższym (kramy wzdłuż hal, dostępne tyko z zewnątrz). Na parterze także znajdowała się waga i sala sądowa, a pierwsze piętro stało się siedzibą rady miejskiej i jej urzędów. 

Na początku XVII w., być może przy udziale niderlandzkiego architekta Antoniego van Obberghena, pełniącego wówczas w Gdańsku obowiązki budowniczego miejskiego, a sprowadzonego do Torunia celem wytyczenia nowych fortyfikacji, podwyższono budynek do trzech kondygnacji z zachowaniem gotyckich form. Gmach ozdobiono szczytami i narożnymi wieżyczkami, łącząc w duchu niderlandzkiego manieryzmu cegłę z kamiennym detalem architektonicznym. Wówczas także wyposażono na nowo wnętrza pierwszego piętra, gdzie szczególnie bogaty wystrój zyskała Sala Rady, ozdobiona dziełami wybitnego gdańskiego malarza Antoniego Moellera. Obrazy te uległy zniszczeniu w czasie oblężenia miasta przez Szwedów w 1703 r., kiedy na skutek pożaru, spowodowanego ostrzałem, Ratusz został doszczętnie wypalony. Prace nad odbudową i ponownym wyposażeniem prowadzono od 1722 do 1738 r.; po zachodniej stronie wzmocniono konstrukcję, dodając barokowy ryzalit, który w 1869 r. przebudowano na neogotycki. W XIX w. Ratusz Staromiejski pełnił już wyłącznie funkcję siedziby władz Torunia. Pod koniec tego stulecia, aby dostosować dawne wnętrza do potrzeb miejskich biur i urzędów, przeprowadzono zmiany ich układu, dzieląc m.in. Salę Wielką (Mieszczańską) na mniejsze pomieszczenia. W 1861 r. umieszczono w Ratuszu, w niewielkiej lokalności na II piętrze zbiory powołanego wówczas Städtisches Museum. Funkcję siedziby władz Torunia pełnił gmach ratusza do II wojny światowej. Od 1946 r. budynek użytkowały dwie instytucje: Archiwum Państwowe i Muzeum. W 1957 r. Muzeum przejęło na swe potrzeby cały gmach, który po raz kolejny w jego dziejach przebudowano, starając się przywrócić pierwotny układ wnętrz i dostosować je do potrzeb muzealnych. W latach 2000-2004 przeprowadzona została konserwacja elewacji zewnętrznych wraz z częściowym odtworzeniem malowanej dekoracji maswerkowej. Ratusz odzyskał dawny blask głównej budowli miasta Torunia.

Fotografie: Muzeum Okręgowe w Toruniu

Informacje organizacyjne dla wycieczek szkolnych: