Muzeum Historyczne w Sanoku

Powstałe w 1934 roku społeczne Muzeum Ziemi Sanockiej, od 1968 r. państwowe Muzeum Historyczne, prezentuje swoje zbiory we wszystkich salach renesansowego zamku. Budynek zamkowy wzniesiony przez starostę Mikołaja Wolskiego w latach 1523-48, z dobudowanymi później dwoma skrzydłami, w swojej ponad czterystuletniej historii zatracał pierwotny wygląd, ulegając potrzebom i gustom kolejnych gospodarzy.

Badania wykopaliskowe, materiał źródłowy i ikonograficzny pozwoliły na częściowe odtworzenie jego wyglądu, lecz dopiero kapitalny remont budynku zamkowego ujawnił ukryte w czasie licznych przebudowań i napraw podziały wewnętrzne, układ okien i drzwi, elementy kamieniarki, które zostały zachowane i – jeśli to było możliwe – zrekonstruowane. Zamek w czasie swojej świetności był okazałą rezydencją, stanowiącą własność królewską – tytułem oprawy królowej Bony, której rodowy kartusz herbowy Sforzów pozostał w herbie Sanoka do dziś. Przy murach obwodowych, po obydwu stronach bramy, funkcjonowało zaplecze gospodarcze – pomieszczenia mieszkalne dla służby, stajnie, wozownia, zbrojownia, kuchnia, łaźnia, piekarnia, browar, których fundamenty odsłaniane są w trakcie trwających od kilku lat wykopalisk. Zachowana do dzisiaj studnia powstała za czasów starosty Mikołaja Wolskiego w 1. poł. XVI w. Zespół zamkowy powstał na terenie wzgórza nad Sanem, oddzielonego ukształtowaniem, ale ściśle związanego z miastem, które uzyskało prawa jeszcze w okresie przynależności do Rusi w 1339 r., a w 1340 r. wraz z przyległymi ziemiami przyłączone zostało do Korony.

Na wzniesieniu nadsańskim istniała średniowieczna warownia z zamkiem, którego gośćmi byli: Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło z trzecią żoną Elżbietą Granowską z Pilczy (po ślubie w Sanoku), kardynał Oleśnicki, a rezydowały: czwarta żona Władysława Jagiełły – królowa Zofia (Sonka) i królowa Izabela Węgierska, wdowa po Janie Zapolyi. Zamek średniowieczny (prawdopodobnie północna część obecnego budynku), mury obronne o grubości 4 łokci (2,4 m), masywna, kamienna, gotycka wieża z czasów króla Kazimierza Wielkiego, wieża ceglana, most zwodzony i fosy – stanowiły potężny zespół obronny, będący jednocześnie ważnym punktem strategicznym na pograniczu polsko-rusko-węgierskim. Obecność ciosów romańskich w reliktach architektury gotyckiej daje nadzieję na cofnięcie metryki murowanych przedsięwzięć budowlanych. Natomiast cmentarzysko, ślady wałów ziemnych, drewnianych budowli mieszkalnych, jamy o charakterze gospodarczym, duża ilość zabytkowych przedmiotów codziennego użytku i militariów odsłoniętych w trakcie wykopalisk – dokumentuje życie wczesnośredniowiecznego grodu obronnego, usytuowanego na wzgórzu od końca XI w. Prowadzone w latach dziewięćdziesiątych prace budowlano-konserwatorskie pozwoliły w dużym stopniu przywrócić głównej budowli wygląd z roku 1558, znany dość dobrze dzięki zachowanemu inwentarzowi. Prawie w niezmienionym stanie zachowały się piwnice zamku, do których prowadziły schodki z dziedzińca.

Poziom piwnic był zróżnicowany, zamiast podłogi była ubita ziemia. Drewniane stropy zmieniono na kamienne sklepienia dopiero między 1548 a 1558 r. Wówczas również duże piwnice pod izbą i sienią przedzielono murem działowym na mniejsze, połączone między sobą przejściem z kamiennym portalem. W XIX w. zasypano zejścia zewnętrzne i przekuto przejścia wewnętrzne między piwnicami. W trakcie prac konserwatorskich, kierując się względami ekspozycyjnymi, pogłębiono piwnice i położono ceglaną posadzkę. Główne wejście do zamku, umieszczone na prawo od osi budynku, zdobione było kamiennym (piaskowiec) portalem zwieńczonym klasycznym trójpodziałem z wypukłym gzymsem, fryzem, w którym umieszczone były herby: po środku orzeł, po bokach herb Sforzów – związanych z własnością królowej Bony i litewska „Pogoń”. Architraw powiązany był z kamieniami węgarów. W obszernej sieni kamienne portale wprowadzały do znajdujących się w amfiladzie izb i komnat. Z prawej strony zachowało się kamienne obramienie otworu piecowego. Nie zachowany piec znajdował się w izdebce obok sieni. Z sieni prowadziła drewniana klatka schodowa. Aktualna została wybudowana w mniejszych salach, tak jak w XIX w. zrobili to przebudowujący zamek Austriacy. Oni też zatarli renesansowy charakter budowli, wyrzucając renesansową kamieniarkę, przemurowując otwory drzwiowe i okienne. Dzięki odkryciom autentycznej kamieniarki, w XIX-wiecznych przemurowaniach zostały zrekonstruowane prawie wszystkie portale i w całości kamieniarka okienna. W dwóch (południowej i północnej) komnatach piętra portale prowadziły do tzw. “miejsca potrzebnego” – ówczesnych zamkowych ubikacji. Przy jednym z portali zachowało się częściowo lavabo – kamienna umywalka. We wnętrzach zrekonstruowano drewniane stropy, a na posadzkę zgodnie z opisem inwentarzowym zastosowano cegłę.

 W muzeum mieści się ponad 20 tysięcy eksponatów - znajdują się tu bezcenne kolekcje sztuki o wyjątkowej na skalę europejską wartości, dlatego też jest określane jako jedno z najcenniejszych muzeów w Polsce. Zbiory mieszczą się w zamku i w odbudowanym południowym skrzydle, położonym na wyniosłej, stromej skarpie, z której rozciągają się widoki na Góry Słonne i panoramę miasta Sanoka. Zamek wraz z skrzydłem w całości przeznaczony jest na stałe i czasowe ekspozycje muzealne.

Stałe wystawy Muzeum obejmują:

- Sztukę cerkiewną (XII-XX w.) najcenniejszą ekspozycję ikon w Polsce, w swoich zbiorach posiadamy 1200 eksponatów sztuki cerkiewnej, w tym ok. 600 ikon.
- Galerię Zdzisława Beksińskiego, największa na świecie, licząca ok. 600 prac ekspozycja prezentuje bogatą i różnorodną twórczość jednego z najciekawszych, najbardziej intrygujących artystów współczesnych.
- Galerię Mariana Kruczka, sztuka z pogranicza ludowej baśniowości i zwierzęcej fantastyki.
- Sztukę sakralną Kościoła Katolickiego (XV-XIX w.) eksponaty pochodzące z dawnych kościołów i kapliczek z diecezji przemyskiej.
- Galerię portretu (XVII-XIX w.) w tym  XVIII-wieczny  portret kobiety z wachlarzem pędzla Gijsberta Sibilli, malarza pochodzącego z kręgu Rembrandta van Rijn.
- Galerię malarstwa XX w. im. Marii i Franciszka Prochasków, ponad 220 dzieł 69 artystów polskich i zagranicznych, min: Olgi Boznańskiej, Józefa Pankiewicza, Józefa Chełmońskiego, Jana Cybisa. Teodora Axentowicza, Jacka Malczewskiego, Franciszka Prochaski oraz pojedyncze dzieła  takich artystów jak: Pabla Picassa, Wassily`a Kandinky`go, Juliusa Flandrina, czy Manuel`a Ortiz de Zarate.
- Zbrojownię i poniemiecki schron z lat 40. XX w., ekspozycja prezentuje kolekcję uzbrojenia od wczesnego średniowiecza po okres II wojny światowej.
- Wystawę archeologiczną „Historie w ziemi zapisane...”  w układzie chronologicznym, przedstawiono kulturę materialną społeczności żyjących w okolicach Sanoka, począwszy od epoki kamienia, a kończąc na okresie nowożytnym.
- Ceramikę pokucką, kolekcja licząca ponad 500 eksponatów, stanowi największy tego typu zbiór w Polsce.

Galeria zdjęć:

Zdjęcia udostępnione przez/ uznanie autorstwa: Muzeum Historyczne w Sanoku

Informacje organizacyjne dla wycieczek szkolnych:

 * ceny i godziny otwarcia aktualne na dzień aktualizacji artykułu. Mogą się różnić od rzeczywistych. Przed przyjazdem do lokalizacji zalecamy sprawdzenie tych danych na stronach internetowych obiektu.

Zobacz na mapie jak dojechać do Muzeum Historycznego w Sanoku: