Powstałe w 1934 roku społeczne Muzeum Ziemi Sanockiej, od 1968 r. państwowe Muzeum Historyczne, prezentuje swoje zbiory we wszystkich salach renesansowego zamku. Budynek zamkowy wzniesiony przez starostę Mikołaja Wolskiego w latach 1523-48, z dobudowanymi później dwoma skrzydłami, w swojej ponad czterystuletniej historii zatracał pierwotny wygląd, ulegając potrzebom i gustom kolejnych gospodarzy.

Badania wykopaliskowe, materiał źródłowy i ikonograficzny pozwoliły na częściowe odtworzenie jego wyglądu, lecz dopiero kapitalny remont budynku zamkowego ujawnił ukryte w czasie licznych przebudowań i napraw podziały wewnętrzne, układ okien i drzwi, elementy kamieniarki, które zostały zachowane i – jeśli to było możliwe – zrekonstruowane. Zamek w czasie swojej świetności był okazałą rezydencją, stanowiącą własność królewską – tytułem oprawy królowej Bony, której rodowy kartusz herbowy Sforzów pozostał w herbie Sanoka do dziś. Przy murach obwodowych, po obydwu stronach bramy, funkcjonowało zaplecze gospodarcze – pomieszczenia mieszkalne dla służby, stajnie, wozownia, zbrojownia, kuchnia, łaźnia, piekarnia, browar, których fundamenty odsłaniane są w trakcie trwających od kilku lat wykopalisk. Zachowana do dzisiaj studnia powstała za czasów starosty Mikołaja Wolskiego w 1. poł. XVI w. Zespół zamkowy powstał na terenie wzgórza nad Sanem, oddzielonego ukształtowaniem, ale ściśle związanego z miastem, które uzyskało prawa jeszcze w okresie przynależności do Rusi w 1339 r., a w 1340 r. wraz z przyległymi ziemiami przyłączone zostało do Korony.

Na wzniesieniu nadsańskim istniała średniowieczna warownia z zamkiem, którego gośćmi byli: Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło z trzecią żoną Elżbietą Granowską z Pilczy (po ślubie w Sanoku), kardynał Oleśnicki, a rezydowały: czwarta żona Władysława Jagiełły – królowa Zofia (Sonka) i królowa Izabela Węgierska, wdowa po Janie Zapolyi. Zamek średniowieczny (prawdopodobnie północna część obecnego budynku), mury obronne o grubości 4 łokci (2,4 m), masywna, kamienna, gotycka wieża z czasów króla Kazimierza Wielkiego, wieża ceglana, most zwodzony i fosy – stanowiły potężny zespół obronny, będący jednocześnie ważnym punktem strategicznym na pograniczu polsko-rusko-węgierskim. Obecność ciosów romańskich w reliktach architektury gotyckiej daje nadzieję na cofnięcie metryki murowanych przedsięwzięć budowlanych. Natomiast cmentarzysko, ślady wałów ziemnych, drewnianych budowli mieszkalnych, jamy o charakterze gospodarczym, duża ilość zabytkowych przedmiotów codziennego użytku i militariów odsłoniętych w trakcie wykopalisk – dokumentuje życie wczesnośredniowiecznego grodu obronnego, usytuowanego na wzgórzu od końca XI w. Prowadzone w latach dziewięćdziesiątych prace budowlano-konserwatorskie pozwoliły w dużym stopniu przywrócić głównej budowli wygląd z roku 1558, znany dość dobrze dzięki zachowanemu inwentarzowi. Prawie w niezmienionym stanie zachowały się piwnice zamku, do których prowadziły schodki z dziedzińca.

Poziom piwnic był zróżnicowany, zamiast podłogi była ubita ziemia. Drewniane stropy zmieniono na kamienne sklepienia dopiero między 1548 a 1558 r. Wówczas również duże piwnice pod izbą i sienią przedzielono murem działowym na mniejsze, połączone między sobą przejściem z kamiennym portalem. W XIX w. zasypano zejścia zewnętrzne i przekuto przejścia wewnętrzne między piwnicami. W trakcie prac konserwatorskich, kierując się względami ekspozycyjnymi, pogłębiono piwnice i położono ceglaną posadzkę. Główne wejście do zamku, umieszczone na prawo od osi budynku, zdobione było kamiennym (piaskowiec) portalem zwieńczonym klasycznym trójpodziałem z wypukłym gzymsem, fryzem, w którym umieszczone były herby: po środku orzeł, po bokach herb Sforzów – związanych z własnością królowej Bony i litewska „Pogoń”. Architraw powiązany był z kamieniami węgarów. W obszernej sieni kamienne portale wprowadzały do znajdujących się w amfiladzie izb i komnat. Z prawej strony zachowało się kamienne obramienie otworu piecowego. Nie zachowany piec znajdował się w izdebce obok sieni. Z sieni prowadziła drewniana klatka schodowa. Aktualna została wybudowana w mniejszych salach, tak jak w XIX w. zrobili to przebudowujący zamek Austriacy. Oni też zatarli renesansowy charakter budowli, wyrzucając renesansową kamieniarkę, przemurowując otwory drzwiowe i okienne. Dzięki odkryciom autentycznej kamieniarki, w XIX-wiecznych przemurowaniach zostały zrekonstruowane prawie wszystkie portale i w całości kamieniarka okienna. W dwóch (południowej i północnej) komnatach piętra portale prowadziły do tzw. “miejsca potrzebnego” – ówczesnych zamkowych ubikacji. Przy jednym z portali zachowało się częściowo lavabo – kamienna umywalka. We wnętrzach zrekonstruowano drewniane stropy, a na posadzkę zgodnie z opisem inwentarzowym zastosowano cegłę.

 W muzeum mieści się ponad 20 tysięcy eksponatów - znajdują się tu bezcenne kolekcje sztuki o wyjątkowej na skalę europejską wartości, dlatego też jest określane jako jedno z najcenniejszych muzeów w Polsce. Zbiory mieszczą się w zamku i w odbudowanym południowym skrzydle, położonym na wyniosłej, stromej skarpie, z której rozciągają się widoki na Góry Słonne i panoramę miasta Sanoka. Zamek wraz z skrzydłem w całości przeznaczony jest na stałe i czasowe ekspozycje muzealne.

Stałe wystawy Muzeum obejmują:

- Sztukę cerkiewną (XII-XX w.) najcenniejszą ekspozycję ikon w Polsce, w swoich zbiorach posiadamy 1200 eksponatów sztuki cerkiewnej, w tym ok. 600 ikon.
- Galerię Zdzisława Beksińskiego, największa na świecie, licząca ok. 600 prac ekspozycja prezentuje bogatą i różnorodną twórczość jednego z najciekawszych, najbardziej intrygujących artystów współczesnych.
- Galerię Mariana Kruczka, sztuka z pogranicza ludowej baśniowości i zwierzęcej fantastyki.
- Sztukę sakralną Kościoła Katolickiego (XV-XIX w.) eksponaty pochodzące z dawnych kościołów i kapliczek z diecezji przemyskiej.
- Galerię portretu (XVII-XIX w.) w tym  XVIII-wieczny  portret kobiety z wachlarzem pędzla Gijsberta Sibilli, malarza pochodzącego z kręgu Rembrandta van Rijn.
- Galerię malarstwa XX w. im. Marii i Franciszka Prochasków, ponad 220 dzieł 69 artystów polskich i zagranicznych, min: Olgi Boznańskiej, Józefa Pankiewicza, Józefa Chełmońskiego, Jana Cybisa. Teodora Axentowicza, Jacka Malczewskiego, Franciszka Prochaski oraz pojedyncze dzieła  takich artystów jak: Pabla Picassa, Wassily`a Kandinky`go, Juliusa Flandrina, czy Manuel`a Ortiz de Zarate.
- Zbrojownię i poniemiecki schron z lat 40. XX w., ekspozycja prezentuje kolekcję uzbrojenia od wczesnego średniowiecza po okres II wojny światowej.
- Wystawę archeologiczną „Historie w ziemi zapisane...”  w układzie chronologicznym, przedstawiono kulturę materialną społeczności żyjących w okolicach Sanoka, począwszy od epoki kamienia, a kończąc na okresie nowożytnym.
- Ceramikę pokucką, kolekcja licząca ponad 500 eksponatów, stanowi największy tego typu zbiór w Polsce.

Galeria zdjęć:

Zdjęcia udostępnione przez/ uznanie autorstwa: Muzeum Historyczne w Sanoku

Informacje organizacyjne dla wycieczek szkolnych: